1. Ո և Օ ՁԱՅՆԱՒՈՐՆԵՐ- Ո տառն երկու հնչիւն ունի, բառի սկզբում հնչւում է որպէս վօ, իսկ բառի միջում և վերջում որպէս օ:
Բառի սկզբում երբ լսում ենք ո, այդպէս էլ գրում ենք – որդի, ոսկի, որսկան: Բացառութիւն են կազմում վոհմակ և վոթել բառերը, ինչպէս նաև օտար բառերը. օրինակ՝ Վոլգա, Վոլտեր, Վոդևիլ և այլն:
Բառի սկզբում երբ լսում ենք օ, այդպէս էլ գրում ենք- օղակ, օձ, օրհնութիւն: Բացառութիւն են կազմում ով, ովկիանոս, ովսաննա, ովազիս բառերը, որոնց սցզբում լսում ենք օ, բայց գրում ենք ո:
Բառի միջում երբ լսում ենք օ, մեծ մասով գրում ենք ո, օրինակ՝ մոմ, բոլո-րովին, մոլորւել:
Օ, տոռը բառամիջում քիչ է գործածւում. կան մի շարք բառեր, որոնց մէջ գրւում է օ. օրինակ՝ կարօտ, մօտ, խօսք և այլն.
Բառի վերջում երբ լսում ենք օ, գրում ենք ոյ. օրինակ՝ երեկոյ (լսում ենք երեկօ), յետոյ, ներքոյ:
Միայն երկու բառ վերջանում են ո-ով՝ այո և քո:
Այն յատուկ անունները, որոնց վերջում լսում ենք օ հնչիւնը, գրում ենք թէ օ-ով և թէ ոյ-օվ. օրինակ՝ Մարօ-Մարոյ, Կարօ-Կարոյ:
Հօ, տօ, ծօ և նման բառերի վերջում գրում ենք օ:
ԲԱՌԱՄԻՋՈՒՄ Օ-ՈՎ ԳՐՒՈՂ ԲԱՌԵՐ
ակօս |
թօթափել |
յօդ |
աղօթք |
թօն |
յօդւած |
աղօտ |
թօշնել |
յօժար |
ամօթ |
լօշ |
յօնք |
անօթ |
խելօք |
յօշոտել |
անօթի (նօթի) |
ծանօթ |
յօրինել |
անօսր |
ծղօտ |
նախօրօք |
առաւօտ |
կարծեօք |
նօսր |
արօտ |
կարճառօտ |
նարօտ |
արօր |
կարօտ |
շօշափել |
արտօսր |
կտրօն |
ոկեզօծ |
արտօնել |
կօշիկ |
պաշտօն |
արդեօք |
համառօտ |
պարեգօտ |
առօք-փառօք |
հետազօտել |
պռօշ |
բօթ |
հզօր |
Պօղոս |
գօս |
հօտ (ոչխարի) |
Սօս |
գօտի |
հօտաղ |
սոսաւիւն |
գործօն |
հօրոտ-մօրոտ |
սօսափիւն |
դրօշ |
հօրոտ-մառօտ |
վաղօրօք |
եօթն |
հօր |
վառօդ |
զբօսանք |
ձօն |
տօթ |
զգօն |
ղօղանջել |
տօն |
զօդ |
ճօճ |
ցօղ |
զօրք |
մօտ |
քօղ (նաև քող) |
թնդանօթ |
մօր (միամօր) |
օրօրան |
Ե և Է ՁԱՅՆԱՒՈՐՆԵՐՆԵՐԻ ՈՒՂՂԱՐՈՒԹԻՒՆԸ
2. Ե ՁԱՅՆԱՒՈՐԸ- Ե տառն երկու հնչիւն ունի, բառի միջում հնչւում է որպէս է. իսկ բառի սկզբում հնչւում է որպէս իե:
ԲԱՌԱՄԻՋՈՒՄ Է-ՈՎ ԳՐՒՈՂ ԲԱՌԵՐ
աղէտ |
խէթ |
շէկ |
աղւէս |
խէժ |
շէն |
անէծք |
ծակոտէն |
շէնք |
անշէջ |
ծէս |
պատճէն |
անօրէն |
կէզ |
պատնէշ |
ապաւէն |
ծովահէն |
պատւէր |
առնէտ |
կէս |
պարտէզ |
ասպարէզ |
կէտ |
պէտք |
բզէզ |
կոճղէզ |
ջրվէժ |
գէթ |
կրկէս |
սէգ |
գէշ |
հակամէտ |
սէր |
գէս |
հանդէպ |
վէճ |
գէտ |
հանդէս |
վէմ |
գէր |
հէք |
վէպ |
գոմէշ |
հրաւէր |
վէրք |
դէզ |
հրէշ |
վրէժ |
դէմք |
ձէթ |
տգէտ |
դէպի |
մէգ |
տէգ |
դէպք |
մէկ |
տէր |
երեց |
մէզ |
տնօրէն |
թէկուզ |
մէջ |
տէրտէր |
թէպէտ |
մողէս |
փոխարէն |
ժապաւէն |
յաւէտ |
քարտէս (զ) |
լէշ |
նւէր |
քէն |
ակօս |
թօթափել |
յօդ |
աղօթք |
թօն |
յօդւած |
աղօտ |
թօշնել |
յօժար |
3. Է ՁԱՅՆԱՒՈՐԸ- – կան մի շարք բառեր, որոնց մէջ երբ լսւում է է այդպէս էլ գրւում է:
Բառամիջում է-ն գրւում է հետևեալ դէպքերում.
ԲԱՌԱՄԻՋՈՒՄ Է-ՈՎ ԳՐՒՈՂ ԲԱՌԵՐ
աղէտ |
խէթ |
շէկ |
աղւէս |
խէժ |
շէն |
անէծք |
ծակոտէն |
շէնք |
անշէջ |
ծէս |
պատճէն |
անօրէն |
կէզ |
պատնէշ |
ապաւէն |
ծովահէն |
պատւէր |
առնէտ |
կէս |
պարտէզ |
ասպարէզ |
կէտ |
պէտք |
բզէզ |
կոճղէզ |
ջրվէժ |
գէթ |
կրկէս |
սէգ |
գէշ |
հակամէտ |
սէր |
գէս |
հանդէպ |
վէճ |
գէտ |
հանդէս |
վէմ |
գէր |
հէք |
վէպ |
գոմէշ |
հրաւէր |
վէրք |
դէզ |
հրէշ |
վրէժ |
դէմք |
ձէթ |
տգէտ |
դէպի |
մէգ |
տէգ |
դէպք |
մէկ |
տէր |
երեց |
մէզ |
տնօրէն |
թէկուզ |
մէջ |
տէրտէր |
թէպէտ |
մողէս |
փոխարէն |
ժապաւէն |
յաւէտ |
քարտէս (զ) |
լէշ |
նւէր |
քէն |
ակօս |
թօթափել |
յօդ |
աղօթք |
թօն |
յօդւած |
աղօտ |
թօշնել |
յօժար |
4. Ը ՁԱՅՆԱՒՈՐԻ ՈԻՂՂԱՐՈԻԹԻՒՆԸ. - բառի սկզբում և վերջում ը ձայնաւորը գրւում է. օրինակ՝ ընտիր, ընկաւ, ընդունակ, ընտրանի, ընծայ. վերջում՝ դասը, կեանքը, գիրքը, գոյքը, աշխատանքը, և այլն: Իսկ միջում լսւող ը-ն չի գրւում. օրինակ՝ գրում ենք՝ զրկանք, մտնել, զրոյց, գլուխ քրտնել. թէպէտ և արտասանում ենք՝ զըրկանք, մըտնել, զըրոյց, գըլուխ, քըրտնել:
Բառասկզբում սկ, սպ, ստ, սք, սփ, սթ, շտ, զբ, զգ, զմ, կապակցութիւն-ներից առաջ լսւում է մի թոյլ ը, բայց չի գրւում. օրինակ՝ սկսել, սպասել, ստանալ, սքանչելի, սփոփել, սթափւել, շտապել, զբօսանք, զգաստ, զմայլել, բայց արտասանւում ըսկսել, ըսպասել, ըստանալ, ըսքանչելի, ըսփոփել, ըսթափւել, ըշտապել, ըզբօսանք, ըզգաստ, ըզմայլել:
Բառամիջում ը ձայնաւորը գրւում է հետևեալ դէպքերում՝
Քեզ ըսպասող չմնաց,
Ո՞ւր ես գալիս, ա¯յ գարուն:
Տողադարձի ժամանակ ը տառը չի գրւում, եթէ բարդ բառերի երկրորդ բաղադրիչ մասն ամբողջապէս տակի տողն է անցնում. օրինակ՝ չարա-խնդաց, ձնա-գնդի, ան-վնաս, լեռնա-բնակ, և ոչ թէ՝ չարա-խընդաց, ձնա-գընդի, ան-վընաս, լեռնա-բընակ:
5. Յ ԲԱՂԱՁԱՅՆԻ ՈՒՂՂԱՐՈՒԹԻՒՆԸ. - Բառի սկզբում յ տառն արտասանում ենք որպէս հ բաղաձայն. օրինակ՝ յատուկ, յաճախ, յիմար, յանկարծ: Յ-ով սկսւող բառերը քիչ են:
Յ կիսաձայն. - Բառի մէջ ա և ո ձայնաւորներից յետոյ, երբ յետևից մի ուրիշ ձայնաւոր է գալիս, այդ երկուսի մէջ մտնում է յ տառը, որ կիսաձայն ի հնչիւն է ունենում. օրինակ՝ նայել, ծառայել, շոյել, գոյութիւն:
Գրաբառի յ-ով սկսւող բառերի մի մասն այժմ առանց յ-ի են գրւում. ինչպէս՝ ելուզակ, երասան, աւելագրութիւն: Կան բառեր ևս որ գրւում են թէ յ-ով և թէ առանց յ-ի օրինակ՝ յետ-ետ, յառաջ-առաջ, յաջող-աջող:
Յ-ով սկսւում են շատ յատուկ անուններ. օրինակ՝ Յիսուս, Յակոբ, Յուդա, Յովսէփ, Յովնան, Յուլիանէ, յասմիկ:
Բառավերջում ա և ո ձայնաւորներից յետոյ գրւում է յ, բայց չի հնչւում, մնում է անձայն. օրինակ՝ ծառայ, երեխայ, քահանայ, տղայ, կը գայ, յետոյ, ներքոյ, ձուլածոյ: Մի քանի միավանկ բառերի վերջը յ տառը հնչւում է. ինչպէս՝ հայ, վայ, բայ, ճայ, խոյ:
Ա և օ ձայնաւորներից յետոյ անձայն յ չունեն՝
Յ-ով ՍԿՍՒՈՂ ԲԱՌԵՐ
յախճապակի |
յանգ |
յաջող-աջող |
յախուռն |
յանդիման |
յառաջ-առաջ |
յականէ-յանւանէ |
յանդուգն |
յառել |
յակինթ |
յանկարծ |
յառնել-յարեաւ |
յաղթ-յաղթել |
յանձնել |
Յասմիկ |
յաճախ |
յանձն առնել |
յոյն |
յամառ |
յանձնաժողով |
յոյս |
յամր-յամրաքայլ |
յիշատակ |
Յուսիկ |
յայնժամ |
յիրաւի |
յապաղ |
յարձակւել |
յղանալ-յղի |
յովազ |
յարմար |
յղել |
յորդ |
Յարութիւն |
յղկել |
յորդոր |
յաւելւած |
յոբելեան |
յորձանք |
յաւիտեան |
յոգնակի |
յուլիս |
յաւերժ |
յոգնել |
յուղարկաւորութիւն |
յափշտակել |
յոգոց հանել |
յունիս |
յեղաշրջել |
յոխորտալ |
յունւար |
յեղափոխութիւն |
յողդողդ |
յուշարձան |
յեղյեղուկ |
յոյզ-յուզել |
յատել |
յենել-յենարան |
յոյժ |
յատուկ |
յետ-ետ |
յանցանք |
յար-յարատև |
յետին |
յապաղել |
յարալէզ-արալէզ |
Յայսմաւուրք |
յապաւել |
յոշոտել |
յայտնել |
յուրան |
յօրանջել |
յարակից |
յստակ |
յօրինել |
յարգել-յարգոյ |
յօդ-յօդւած |
Յակինթ |
յարգ |
յօժար |
Յաբեթ |
յարդարել |
յօնք |
յուռթի |
6. Վ և ւ ՏԱՌԵՐԻ ՈՒՂՂԱՐՈՒԹԻՒՆԸ – Վ հնչիւնի համար հայերէնում ունենք երկու տառ՝ վ և ւ:
ա. Բառի սկզբում միշտ գրւում է վ. օրինակ՝ վարդ, վատ, Վարդան, վազել:
բ. Ո և ու ձայնաւորներից յետոյ, միշտ գրւում է վ. օրինակ՝ ծով, սով, Վեզուվ, Լուվր:
գ. Բարդ բառի մէջ եթէ երկրորդ բաղադրիչ մասը սկսւում է վ հնչիւնով՝ նոյնը մնում է. օրինակ՝ մսավաճառ, արագավազ, մանրավաճառ: Բարդութիւն են հետևեալ տեսակի բարդ բառերը՝ ծըլվըլալ, թըռվռալ, ճըվճվալ և այլն:
դ. Ւ տառը գրւոմ է ա, ե, ի, ը ձայնաւորների յետոյ. օրինակ՝ նաւ, տաւար, ցաւել, տերև, անիւ, թիւ, հիւանդ, ծըւծւալ, զըւարթ, նըւէր:
7. Ղ և Խ ՏԱՌԵՐԻ ՈՒՂՂԱՐՈՒԹԻՒՆԸ – Ղ տառը բաղաձայններից առաջ հնչւում է ինչպէս խ. օրինակ՝ աղջիկ, կեղտ, թուղթ. արտասանում ենք՝ ախչիկ, կեխտ, թուխթ:
Բաղաձայներից առաջ Խ տառը գրւում է միայն հետևեալ բառերի մէջ՝ ախտ (ցաւ), անխախտ, ապուխտ, բախտ, երախտիք, ապերախտ, զմրուխտ, ժխտել, ուխտ, պանդուխտ, վախճան և դուխտ վերջանցով անուններում՝ Հայկանդուխտ, Սանդուխտ, Խոսրովդուխտ և այլն:
Մնացած բոլոր բառերի մէջ բաղաձայններից առաջ գրւում է ղ. արտասա-նելիս լինի իբրև ղ թէ խ. օրինակ՝ ողբ, դաղձ, աղքատ և այլն:
8. Ռ և Ր ՏԱՌԵՐԻ ՈՒՂՂԱՐՈՒԹԻՒՆԸ – Ռ և Ր տառերի հնչիւնները երբեմն բաղաձայններից առաջ շփոթւում են, ր-ն արտասանւում է ռ-ի նման, ինչպէս՝ վարդ, արծիւ, արտ բառերի մէջ:
Ն բաղաձայնից առաջ գրւում է ռ, իսկ մնացած բաղաձայններից առաջ՝ ր. օրինակ՝ դառնութիւն, լեռնական, առնէտ, դարձաւ, արծաթ, արդիւնք, արդէն:
Բացառութիւն են կազմում՝ ուռկան, ուռճանալ, յուռթի, խռպոտ, կառք, փառք բառերը:
Աշխարհաբար և գրաբար բառերը գրւում են նաև աշխարհաբառ և գրաբառ:
Կրկնութեամբ կազմւած հետևեալ տեսակի բառերի մէջ առաջին ռ-ն բաղա-ձայնից առաջ ընկնելով՝ ր-ի է փոխւում, ինչպէս՝ բարբառ, գրգիռ, մրմուռ, թըրթռալ:
Այս տեսակի բառերը եթէ նմանաձայնութիւն են ցոյց տալիս գրւում են նաև ռ-ով, մանաւանդ երբ հարկաւոր է բառի սաստկութիւն ցոյց տալ, բըռ-բռալ, ճռճռալ, մռմռալ:
Օտարազգի անունների և բառերի սկզբում, ինչպէս և ն բաղաձայնից առաջ, գրւում է ռ, իսկ մնացած բոլոր դէպքերում՝ ր, օրինակ՝ Ռասին, Ռոբերտ, Ռիքարդ, Քոռնէյլ, Շիլլեր, Սոկրատ, պրոֆեսոր պրոգրամ, և այլն: