Ե. ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ “ՈՍԿԵԴԱՐԸ”
ա. Պատմագրություն։
Հայ գրականության առաջին դարը, որն ընդունված է անվանել “Ոսկեդար”, տվել է հինգ նշանավոր պատմիչներ՝ օտարանուն Ագաթանգեղոսին ու Փավստոս Բուզանդին, որոնց անձն ու կյանքի հանգամանքներն անորոշության քողով են պատված, ապա՝ Եղիշեին, Մովսես Խորենացուն եւ Ղազար Փարպեցուն։ Նրանք բոլորն էլ ապրել են կա՛մ նույն տասնամյակների մեջ եւ կա՛մ միմյանցից քիչ առաջ ու հետո, բայց նրանց ստեղծագործությունները մտածական ու ոճական առումով որքա՜ն տարբեր են միմյանցից, ասել է, թե նրանցից ամեն մեկը որքա՜ն ինքնատիպ անհատականություն է։
Ագաթանգեղոսը (կամ այդ անվան տակ թաքնված անձը) Հայաստանում քրիստոնեական դարձի լարված մթնոլորտի շունչն է բերում մեզ։ Իր փայփայած ճշմարտությանը հոգեւին տրված մի հեղինակ է նա, որի “Հայոց պատմության” մեջ մարդկային այպանելի ու մերժելի կրքերը եւ վեհասլաց գաղափարները անհաշտելիորեն բախման մեջ են։ Նրանց կրողներն են մի կողմից՝ հեթանոս Տրդատն ու նրա ավագանին, իսկ մյուս կողմից՝ քրիստոնյա Գրիգորն ու Հռիփսիմեն՝ իր ընկերուհիներով, բոլորն էլ բեւեռացած կերպարներ։ Հաղթանակում են կենդանի նահատակ Գրիգորն ու Քրիստոսին հարսնացած Հռիփսիմյան վկայուհիները։ Մարմնական բիրտ ուժը պարտվում է, հաղթանակը հոգունն է, ճշմարիտ Աստծունը։ Դա Ագաթանգեղոսի համար Հայոց աշխարհի փրկությունն էր, եւ օրինչափ է, որ իր աշխատության երրորդ գիրքը նա խորագրել է հենց այդպես՝ “Դարձ փրկութեան աշխարհիս Հայաստան”։
Փավստոս Բուզանդ պատմիչը, որը թեեւ Ագաթանգեղոսի անունը չի հիշատակում, բայց ակնհայտորեն վկայում է, որ քաջածանոթ է նրա գործին, իր “Հայոց պատմությամբ” անմիջականորեն շարունակում է նրան՝ տալով հաջորդ 5 և 6 տասնամյակի (331 և 387 թթ.) պատմավիպական նկարագիրը։ Ավելի քան իր նախորդը՝ նա հանձնվում է վիպական բանահյուսության տարերքին, ինչպես նկատված է՝ ինքն էլ կարծես հանդես գալով որպես մի ժողովրդական ասացող։ Համենայն դեպս կարծես բուն ժողովրդական նախնական անաղարտ պատկերի մեջ, մանավանդ, նա է պահպանել “Պարսից պատերազմ” վեպը՝ իր ողբերգական ավարտով՝ Արշակունյաց Հայաստանի բաժանումով եւ օտարահպատակ դառնալով։ Պատմիչի պատկերավոր համեմատությամբ՝ Հայաստանը պատռվում և երկատվում է իբրեւ հնացած ձորձ։ Հերոսական ժամանակները կարծես տեղի են տալիս, գալիս են “աւուրք չարչարանաց”։ Ոսկեդարի պատմիչների երկերից իր բառագանձով եւ լեզվամտածողությամբ Սուրբ Գրքի հայերեն թարգմանությանն առավել հարազատը Փավստոսի պատմությունն է։
Կա ժամանակագրական մի տեսություն, ըստ որի Ե դարի հայ պատմագրության հուշարձաններից առաջինը, Կորյունի “Վարք Մաշտոցի” երկից հետո, Եղիշեի “Վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին” գիրքն է՝ ստեղծված մինչեւ 460ևական թթ. կեսերը, երբ հայ կյանքում իբր դեռ բարձրացված չի եղել ս. Գրիգոր Պարթեւի անունը որպես ազգային ամենամեծ սրբի (Եղիշեն չգիտի նրան), 460ևական թթ. երկրորդ կեսին հանդես է եկել “Ագաթանգեղայ պատմութիւնը”, այնուհետեւ ստեղծվել է “Թադեոս առաքյալի վկայաբանությունը”՝ ի հակակշիռ Արեւմուտքից Կեսարիայի ճանապարհով քրիստոնեության՝ Հայաստան մուտք գործելու իրողության եւ ս. Թադեոս առաքյալով ընդգծելով նոր հավատի՝ հարավի ճանապարհով Հայաստանում տարածվելու տարբերակը (այդ փաստը Ագաթանգեղոսին հայտնի չէ), վերջապես, հիշված երկերից հետո միայն գրվել է Փավստոսի պատմությունը (որ գիտի թե՛ Ագաթանգեղոսի աշխատությունը եւ թե՛ ս. Թադեոսի վկայաբանությունը)։ Ժամանակագրական այդ պատկերացումը, սակայն, որքան էլ տրամաբանված հիմքեր ունենա, համոզիչ չէ։ Ավելի հավանական է, որ Եղիշեն հաջորդում է երկու վաղ պատմիչներին եւ իր ըմբռնումներով ու պատմագրելու եղանակով ավելի բարձր մակարդակ է ներկայացնում։
Ինչպես հաստատում է մեծանուն հայագետ, հանգուցյալ ակադեմիկոս Լ. Խաչիկյանը, Եղիշեն իր փիլիսոփայական հայացքներով կապվում է նորպլատոնական ուղղության հետ եւ իրապես նրա առաջին հետեւորդն է հայ իրականության մեջ։ Նրա գիրքը հայոց պատմության մի հատվածական շրջանի (449 և 450ևական թթ.), բայց վճռական ու մեծանշանակ իրադարձության՝ Վարդանանց պատերազմի հերոսապատումն է։ Հայրենական անհավասար կռվի ելած ժողովուրդը, հայոց սուրբ ուխտի նվիրյալները Վարդան Մամիկոնյանի առաջնորդությամբ 451 թ. մայիսին Ավարայրի դաշտում անօրինակ սխրանք կատարեցին՝ դիմակայելով թվով երեք անգամ իրենց գերազանցող պարսից բանակին։ Հետազոտողները սովորաբար այդ իրադարձությունը բնութագրում ու գնահատում են որպես հայերի համար՝ բարոյական հաղթանակ, իսկ Սասանյան Պարսկաստանի համար՝ զենքի հաղթանակ։ Բայց իր ժողովրդի սխրանքով, մեծ նպատակի համար անձնազոհության դիմելու նրա պատրաստակամությամբ ոգեշնչված պատմիչ և բանաստեղծը տալիս է ճակատամարտի ավելի խոր բանաձեւումը. “Մի կողմը չէր, որ հաղթեց, եւ մյուս կողմը չէր, որ պարտվեց, այլ քաջերը քաջերի դեմ ելնելով՝ երկու կողմն էլ պարտության մատնվեցին”։ Եվ դա հիմնավորված է, եթե նկատի ունենանք, որ Հազկերտ Երկրորդ արքան այնուհետեւ հրաժարվեց հայերին հավատափոխ անելու (ասել է, թե՝ հայ ժողովրդի ձուլման) խելահեղ ծրագրից։ Գրքում նահատակության գաղափարը պատերազմի ու մահվան ժխտումն է եւ ստրկությունից ազատ կյանքի պանծացումը։ Դրանով Վարդանանք դարձել են հայոց ազատաբաղձության եւ արդար ընդվզումի խորհրդանիշ. հայ եկեղեցու տոնելի սրբեր։ Եղիշեի մատյանը լի է իմաստուն խոհերով եւ բանաստեղծական շքեղ նկարագրություններով։ Առանձնապես տպավորիչ է գրքի եզրափակիչ հատվածը՝ հայոց փափկասուն տիկնանց ներբողով։ Մ. Աբեղյանի գնահատմամբ՝ իր երկի շատ հատվածներով նա ստեղծել է “մի այնպիսի բանաստեղծական պրոզա, որ շատ ընտիր է, լի քնարերգությամբ, եւ որի նմանը դեռ չի առաջ բերել մեր նոր գրականությունը”։
Դարի երկրորդ կեսում պատմագրության մեջ բարձրանում է Մովսես Խորենացու՝ իբրեւ մտածողի, կոթողային կերպարը։ Նա իրագործեց իր նշանակությամբ վիթխարի մի ծրագիր. անհայտության ու մոռացության մշուշից հայտնաբերեց ու վերականգնեց հայոց ամբողջական պատմության հոյակերտ կառույցը։ Արդարեւ իրեն է վերապահված կրելու “Հայոց պատմահայր” բարձր կոչումը։ Նա հայտնի է նաեւ “Քերթողահայր” անունով, եւ դա ոչ միայն հիշեցնում է այն իրողությունը, որ նա հեղինակ է քերականական մեկնության՝ նվիրված Դիոնիսիոս Թրակացու “Արվեստ քերականության” աշխատության հունաբան թարգմանությանը, այլեւ հավաստում է նրա գեղարվեստական մեծ ձիրքը, համընդհանուր ճանաչում գտած բանաստեղծ լինելը։ Նրա “Հայոց պատմության” սկզբից մինչեւ վերջ քննախույզ պատմագետին ուղեկցում են գեղագետի բարձր ճաշակը, չափի զգացումը, գեղեցիկը տեսնելու եւ արժեւորելու ձիրքը, հատկանիշներ, որոնք լրացնում ու ավելի են շեշտում նրա պատմողական ոճի վեհությունը։ Նրա մեջ խոսում է հունական գրականության ու արվեստի ավանդներով սնված մտածողը, որի մշակութային կողմնորոշումը արեւմտյան է՝ արեւելյան ճաշակի ու երեւակայության բացահայտ ժխտմամբ։ Խորենացու համար կատարելության ու հետեւողության օրինակը Պլատոնի խոսքն է՝ “պերճ ու պայծառ” եւ “ստությունից հեռու”, ձգտում է նմանվել նրան։ “Համառոտասիրության եւ արագաբանության հետամուտ մատենագիրը միշտ զգոն է՝ հանկարծ շատախոսության եւ ավելորդաբանության տրվելու վտանգի նկատմամբ, ասելիքը ձգտում է կարճ կապել, եթե դա հատկապես զրույց է կամ ավանդություն եւ հեռանում է բուն իրականությունից։ Մի առանձին հակում ունի պատմելու հայ թագավորների շինարարական գործունեության մասին, պատմական դեմքերին առանձին դեպքում օժտում է վիպական հատկանիշներով եւ գեղարվեստականությամբ։ Իր պատկերավորությամբ սքանչելի է Երվանդակերտ դաստակերտի նկարագրությունը՝ կարծես դիտված երկնային բարձունքից։ Խորենացու պատմությունն ավարտվում է “Ողբով”, որը մի ամբողջ դարաշրջանի քաղաքական եւ հասարակական և բարոյական իրավիճակի ընդհանրացված պատկերն է՝ առլեցուն հեղինակի ազնիվ կրքով՝ ողբերգականությամբ ու հայրենասիրությամբ։ Այդտեղ նրա խոսքը կարծես բանաստեղծություն լինի՝ բառերի ներդաշնակ ու հնչուն հոսքով, երբեմն՝ նաեւ հանգիտությամբ, զորեղ համեմատություններով ու պատկերներով, մանավանդ հույզի ու մտածումի հարստությամբ, հատկանիշներ, որոնցով նրա արձակը այդտեղ եւ այլ հատվածներում դառնում է խոհական և բանաստեղծական։
Ոսկեդարյան պատմագրության վերջին հուշարձանը Ղազար Փարպեցու “Հայոց պատմությունն” է՝ ստեղծված դարի վերջերին եւ կամ Զ դ. սկզբներին։ Նա հետեւել է “չավելացնել չեղածը, չնվազեցնել եղածը” սկզբունքին։ Փարպեցին նաեւ նամականու ժանրի առաջին խոշորագույն դեմքն է։ Մինչեւ ինքը գրված թղթերը եկեղեցա և դավանաբանական բնույթ ունեին, զուրկ էին այն կենսական և պատմական արժեքից, որով հատկանշվում է նրա նամակը՝ ընդդեմ ստախոս աբեղաների։
Ե դարը մեզ ավանդել է նաեւ ճառագրական հարուստ ժառանգություն. նկատի ունենք Գրիգոր Լուսավորչին վերագրված “Յաճախապատում ճառք” ժողովածուն եւ ճառերի այն գիրքը, որ հրատարակվել է Հովհան Մանդակունի կաթողիկոսի անունով։ Դրանք ճարտասանական խոսքի արժեքավոր հավաքածուներ են, որոնց մեջ քրիստոնեական հավատի ամրապնդման եւ հայ ժողովրդի քրիստոնեական կենցաղավարության կազմակերպման ու բարքերի մաքրման խնդիրներ են շոշափված։
Այդ դարում սկզբնավորվեց նաեւ հայ հոգեւոր բանաստեղծությունը։ Կյանքի կոչվելով զուտ եկեղեցական նպատակով՝ հոգեւոր երգերը՝ շարականները, կատարվել են ժամապաշտության ընթացքում, իբրեւ հավելում սաղմոսներին եւ Ս. Գրքի օրհնություններին ու սկզբնապես ըստ այդմ էլ կոչվել “կցուրդ”։ Առաջին շարականագիրները եղել են Մաշտոց վարդապետն ու Սահակ Պարթեւ հայրապետը։ Շարականներ են գրել նաեւ Հովհան Մանդակունին, Մովսես Խորենացին, հետագայում, հատկապես Է-Ը դարերում՝ ուրիշ հեղինակներ (Կոմիտաս Աղցեցի կաթողիկոս, Սահակ Ձորափորեցի, Ստեփանոս Սյունեցի, Հովհան Օձնեցի եւ ուրիշներ)։ Հոգեւոր երգեր են գրել նաեւ Ը դարում ապրած երկու կին բանաստեղծներ՝ Սահակդուխտ Սյունեցին եւ Խոսրովիդուխտ Գողթնացին։ Մինչեւ Ը դ. հոգեւոր երգն այնպիսի բուռն զարգացում է ապրում, որ ստեղծվում է “Շարակնոց” ժողովածուն՝ հիմնված 8 եղանակավոր հիմնական ձայների եւ կանոնի վրա։ Բացառիկ զգացմունքային են Մաշտոցի Ապաշխարության կարգի շարականները, իսկական փոքրիկ ողբ և աղոթքներ, որոնք կատարվել են Մեծ պահքի շրջանում։
Զ-Թ դդ. հայ գրականությունը դժվարին ընթացք ունեցավ։ Զ դարում, երբ Հայաստանի պարսկական մասում իշխանությունը գտնվում էր պարսիկ մարզպանների ձեռքին, գրականության զարգացման թափը կոտրվեց։ Այդ ժամանակներից հատուկենտ գործեր են պահպանվել, որոնք եկեղեցական և դավանաբանական բնույթ ունեն, գլխավորապես թղթեր են։ Միակ բացառությունը Պետրոս Քերթողի հատվածաբար հասած գործն է՝ կապված Սյունյաց իշխանական տան անվանի դեմքերի՝ Անդովկ նախարարի եւ նրա որդի Բաբիկի սխրանքների հետ։ Այդ դրվագները “Պարսից պատերազմ” վեպի ազդեցության կնիքն են կրում, ստացել են տեղական բնույթ՝ մասնավորեցվելով Սյունիքի սահմաններով։
Է դարից հայ պատմագրությունը հետզհետե վերականգնում է իր նշանակությունը։ Հանդես են գալիս Սեբեոս, Մովսես Կաղանկատվացի (Է դ.), Հովհան Մամիկոնյան եւ Ղեւոնդ պատմիչները (Ը դ.), ապա Թ դարի վերջերից՝ Թովմա Արծրունին, Հովհաննես Դրասխանակերտցին, Արծրունյաց տան Անանուն պատմիչը եւ ուրիշներ, որոնց երկերում գեղարվեստական արձակը որոշ չափով պահպանում է իր ուժը։ Ուշադրության արժանի է առանձնապես Հովհան Մամիկոնյանի “Տարոնո պատմությունը”՝ Գլակա վանքի եւ Տարոնական աշխարհի համար մղվող պատերազմների մասին։ Այդ վիպական պատմությունը որքան անվստահելի է իր պատմական արժանահավատությամբ, նույնքան մեծարժեք է իբրեւ գեղարվեստական ստեղծագործություն։ Նրա պատումի ռամկական ոճը կարծես կանխազգացնել է տալիս քիչ հետո ձեւավորված եւ Արաբական Խալիֆաթի դեմ մաքառման հետ կապված “Սասնա ծռեր” էպոսի մոտալուտ գալուստը։
Է դարի հայ աշխարհիկ բանաստեղծության բարձր մակարդակի մասին է վկայում “Ողբք ի մահն Ջեւանշերի մեծ իշխանին Արեւելից” գործը, որի հեղինակն է Դավթակ անունով բանաստեղծը։ Դիմելով ողբի ժանրին՝ բանաստեղծը հետեւել է մի կողմից՝ գրական ողբի (Երեմիա մարգարեի, Մովսես Խորենացու ողբերը), մյուս կողմից՝ հայ ժողովրդական ողբի ավանդներին։ Նա քաջածանոթ է եղել Կոմիտաս կաթողիկոսի (615 և 628 թթ.)՝ Հռիփսիմյան կույսերին նվիրված շարականին, հետեւել նրա տաղաչափությանը եւ ակրոստիք հորինվածքին։ Հմուտ է եղել նաեւ հունական առասպելաբանությանն ու քերթողական արվեստին։
Թ դ. վերջերին հայոց անկախության նվաճումը, երկրի մի մեծ մասում Բագրատունյաց թագավորության (885 թ.), ապա եւ Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորության (908 թ.) հաստատումը մեծապես խթանեց ընդհանուր մշակույթի ու արվեստների, ինչպես եւ բանաստեղծության ծաղկումը։ Ավելի քան հարյուրամյա խաղաղության միջոցին (930ևական թթ. մինչեւ 1030ևական թթ. վերջը), առեւտրի ու արհեստների զարգացման պայմաններում, հայ թագավորական ու իշխանական տների հովանավորությամբ ծաղկեց հոգեւոր ու մտավոր կյանքը։ Դա աշխարհայացքի առումով բեկման մեծ շրջանի սկիզբը դարձավ. մարդիկ, պահպանելով հանդերձ միջնադարյան քրիստոնեական բարեպաշտությունը, նաեւ սկսեցին գնահատել այսրաշխարհային կյանքը, երկնքի հետ միասին՝ իրենց հայացքը հառեցին նաեւ կենդանի իրականությանը՝ երջանկությունը փնտրելով նաեւ այս կյանքում։ Գրականությունն ընթացավ աշխարհականացման ուղիով։ Սկսվեց հայկական վերածնությունը։
Գրիգոր Նարեկացին այդ բեկման դարաշրջանի մտածողն ու բանաստեղծն է, որի ստեղծագործության կենտրոնում դարի մեծ անհատականությունն է՝ իր հակասականությամբ, մարդու եւ կյանքի մասին բարդ մտածումներով։
Քնարական բանաստեղծության բնագավառում նա իսկական նորարար դարձավ։ Նարեկացին հոգեւոր երգի նոր ժողովածուի՝ “Գանձարանի” (կամ “Տաղարանի”) սկիզբը դրեց՝ գանձ, տաղ, մեղեդի եւ հորդորակ (փոխ) միավորներով։ Շարականներ համարյա չգրեց (բացառությամբ մեկի, որի պատկանելը նրա գրչին քիչ հավանական է)։ Շարականային երգը ըստ երեւույթին նրա կարծիքով նախորդների կողմից իր ավարտին ու հնարավորությունների վերջնակետին էր հասցված։ Իր լավագույն տաղերով ու մեղեդիներով Նարեկացին վերափոխեց հայ հոգեւոր երգը, որ մինչ այդ տիրապետող շարականի ժանրում կրավորական կախման մեջ էր Սուրբ Գրքից՝ բառապաշարով, ոճական ու արտահայտչական միջոցներով, պատկեր և համեմատություններով ու թեմատիկայով կրկնելով ու մնալով նրա թելադիր սահմաններում։ Նարեկացին, ի տարբերություն իր մոտիկ ու հեռու նախորդների, գնաց դեպի ժողովրդական կյանքի ու խոսքի ակունքները, նրանցով ստեղծեց գեղարվեստական պատկերներ՝ հանդես բերելով բանաստեղծական արվեստի ավելի բարձր ըմբռնում։ Իր տաղերգության մեջ նա դիմեց այլաբանության ձեւին, բնության եւ իրականության պատկերներով մարմնավորեց հոգեւոր գաղափարներն ու աստվածային ճշմարտությունը՝ մտածելով այսպես. “Ի ձեռն մարմնաւորացս տեսցուք զհոգեւորսն”։ Կարելի է ենթադրել, որ առօրյա կյանքն ու բնությունն են խթանել Նարեկացուն՝ դիմելու այլաբանությանը. չէ՞ որ նրա միջոցով հոգեւոր և վերացական գաղափարներն իրենց բանաստեղծական առարկայացումն են ձեռք բերում, հեշտընկալ դառնում, հրճվանք պատճառում ընթերցողին եւ ունկնդրին։ Նարեկացին իր տաղերն ու մեղեդիները ստեղծել է որպես երգ եւ նրանց համար հորինել երաժշտություն։
Նշենք նաեւ նրա տաղանդի ու բանաստեղծական մտածողության երկու էական կողմերը։ Նարեկացին օժտված էր անսովոր երեւակայությամբ. առօրեական երեւույթները նրա տաղերում վերածվում են շքեղ պատկերների։ Կարծես նրա խորհուրդն է դարձել արտահայտելու ոչ այնքան ճշմարտանմանը, որքան գեղեցիկն ու կատարյալը։ Մյուս առանձնահատկությունը իրերն ու բնությունը հարափոփոխ շարժման մեջ ընկալելու եւ պատկերելու նրա ունակությունն է. տաղերում ու մեղեդիներում բնությունը, գործողությունը միեւնույն վիճակում չեն, շարժում ու փոփոխություն են արտահայտում։ Բանաստեղծական պատկերներն, ինչպես ինքն է մի առիթով նկատել, աստիճան առ աստիճան զարգանում են։ Թվում է՝ հետեւյալ տողով բանաստեղծը ոչ միայն Հորդանանի ջրերը, այլեւ իր երգն է բնութագրում.
Վայր վե՜ր անէջ, վեր վա՜յր ի վեր…
Իր տաղերգությամբ Նարեկացին բերեց բանաստեղծության կառուցման եւ տաղաչափության բազմազան հնարանքներ, բանարվեստի հարուստ մի համակարգ, որն ուղեցույց դարձավ հայ քնարերգության հետագա զարգացման համար եւ ջանադրաբար յուրացվեց հաջորդներից։
Նարեկացու պոետական մեծագույն սխրանքը “Մատեան որբերգութեանը” եղավ, որից այն կողմ չի անցել միջնադարի հայ բանաստեղծության թռիչքը։ Այն գրվել է բանաստեղծի կյանքի վերջին տարիներին՝ 1001 և 1003 թթ.։ Հովհաննես Թումանյանը “Մատյանին” տվել է այսպիսի համապարփակ բնութագիր. “Այստեղ արդեն հայի լեզուն չի, որ խոսում է, բերանը չի, որ պատմում է. կրակված սիրտն է, որ այրվում է երկիրը բռնած, տանջված հոգին է, որ մռնչում է մինչեւ երկինք”։
95 գլխից բաղկացած գիրքը խոսք է՝ ուղղված Աստծուն (“Ի խորոց սրտի խօսք ընդ Աստուծոյ”), արտահայտված աղոթքի ձեւով, անկեղծ ու անմիջական, սկզբից մինչեւ վերջ իշխող ողբերգական տրամադրությամբ։ Բայց Նարեկացուն չի կարելի ընկալել սովորական աղոթավորի դերում։ Իր հավատի ու խոստովանության գրքում նա փիլիսոփա և բանաստեղծ է, ընդհանուր քրիստոնյա մարդկության մեղքերն ու արատները կամովին իր մեջ առած եւ բոլորի փոխարեն քավող անհատ (“Ե՛ս ամենայնն, եւ յի՛ս ամենեցունն”), որ շարունակ բանաստեղծական արտահայտության նորանոր եղանակներ է որոնում, ստեղծում պատկերներ, ուղղակի շատրվանում խոսքի հոսքեր՝ առանց դույզն և ինչ ինքնակրկնումի։ “Մատյանը” որքան ինքնապատում է, նույնքան էլ համապատում՝ մեղքից ու արատից տառապող մարդկության փրկության ճիգերի մասին։ Արդարացի է Նարեկացուն զուտ գրական տեսանկյունից գնահատելու Ա. Չոպանյանի պահանջը. “Հանենք զանիկա աղոթք գրողի կրոնական գույնեն, ուր սահմանափակված էր եւ դնենք իր տեղը, գրական մեծ հանճարներու օդակարկառ բարձունքին մեջ”։
Ինքնամաքրման ճանապարհը անկեղծ խոստովանությունն է, որը եւ ընտրում է Նարեկացին՝ ձգտելով իր մահացու վերքի ամբարված շարավը խոսքի խարանով հեռացնել, սրտի մեջ հոգեկան ցավերից մթերված դառնությունը “մատնամուխ զզվանօք փսխել”։ Մարդու հակասականությունը կարծես սահմանված է ի սկզբանե, պայմանավորված այն տարրերով, որոնցից բաղադրված է մարդկային կառույցը։ “Բազմահատուած էութիւն բնութեանս ներհակք միմեանց ի պատերազմի”, և խոստովանում է նա։ Դրանից էլ բխում են մարդու հակասականությունն ու երկվությունը։ Նրա էությունն անհաստատ է ու մշտապես տագնապի մեջ։ Դեմքով ժպտում է, բայց մտքով խոցված է։ Հուսահատված՝ կարծես կորցրել է որեւէ բանի վստահելու երաշխիքը.
Ապաւինութիւնք կարծողականք,
Մինն՝ գոնէ, եւ միւսն՝ թերեւս։
Չի հավատում եւ չի դիմում նաեւ աշխարհի թագավորություններին,
Որք զմահացուցանելն միշտ արուեստաւորեն,
քան զկենագործելն։
Մարդուն կործանումից փրկողը միայն Աստվածն է, որ որքան հեռու է եւ անհասանելի, նույնքան էլ մոտ է ու անբաժանելի (“անընդմիջելի մերձաւոր”)։ Եթե Աստված արդարացնում է մեկին, ապա “ոչ ոք զօրէ դատապարտ առնել”։ Քավությունն ու ինքնամաքրումը, ըստ խորհրդապաշտ Նարեկացու, տանում են դեպի Աստված, հնարավորություն տալիս “զնոյն Ինքն տեսանել”, “միանալ անբաժանելի”, “Աստուած իսկ լինել”, հասնել նրա լույսին։ “Մատեան ողբերգութեանն” էլ հետագա սերունդների շուրթերով անդադար հնչմամբ միշտ պիտի աղաղակի բանաստեղծի մահացու անձի փրկության համար՝ իբրեւ երաշխիք նրա անմահության, ինչպես ինքն է գրում՝
Այլ յարակայութեամբ սոփերի այսր մատենի
Գրեցայց կենդանի։
